Poprawa jakości powietrza w Małopolsce: Wyzwania i postępy
- Szczegóły
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia około 90% ludzi oddycha zanieczyszczonym powietrzem. Polska jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych krajów Unii Europejskiej. Nasz kraj notuje szczególnie duże przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych pyłów PM2.5, PM10 oraz benzo(a)pirenu. Ocenia się, że 93,5% populacji Polski jest narażona na poziom stężeń B(a)P powyżej poziomu docelowego UE. Problem smogu jest szczególnie dotkliwy w sezonie zimowym, kiedy wysoki poziom zanieczyszczeń może zagrażać życiu i zdrowiu.
Ocena jakości powietrza w Małopolsce
W województwie małopolskim dokonuje się oceny powietrza w 3 strefach, gdzie ulokowanych jest 29 stacji pomiarowych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). W 2020 r. przekroczenia stężeń zaobserwowano dla NO2 w aglomeracji krakowskiej, PM10 (uśrednianie 24 godzinne) oraz B(a)P w pyle we wszystkich strefach, PM10 (uśrednianie roczne) w strefie małopolskiej, PM2.5 w strefie małopolskiej i aglomeracji krakowskiej.
Głównymi źródłami zanieczyszczeń powietrza jest sektor komunalno-bytowy, transport drogowy, punktowa - obejmuje zakłady przemysłowe, ciepłownie, elektrownie. Dokumentem strategicznym determinującym działania w tym zakresie na poziomie poszczególnych obszarów jest program ochrony powietrza dla danego województwa.
Zwrócono w nim uwagę, że na terenie Małopolski na przekroczenie wartości średniodobowej pyłu PM10 50 µg/m³ przez więcej niż 35 dni w roku narażonych jest ponad 54% mieszkańców. Stężenia średnioroczne benzo(a)pirenu we wszystkich 182 gminach województwa przekraczają poziom docelowy 1 ng/m3. Działania skierowane na redukcję pyłów oraz B(a)P zawartego w pyle muszą koncentrować się przede wszystkim na likwidacji indywidualnych palenisk oraz transporcie.
Obecnie na terenie województwa małopolskiego z wyłączeniem Krakowa - gdzie jest wprowadzony całkowity zakaz stosowania paliw stałych - obowiązuje uchwała antysmogowa, która określa terminy likwidacji kotłów węglowych, w pierwszej kolejności do końca 2022 roku - tzw. bezklasowych, a następnie do końca 2026 roku - kotłów 3 i 4 klasy. Szacuje się, że w Małopolsce wciąż dymi ponad 300 tysięcy „kopciuchów”. W 2020 r. wymieniono tylko 10 207 kopciuchów w Małopolsce.
Przeczytaj także: Rola Inspekcji w ochronie powietrza
Program "Czyste Powietrze"
Mieszkańcy Małopolski w oparciu o poziom dochodów mogą skorzystać z puli środków w ramach rządowego programu „Czyste powietrze”. Umożliwia on zarówno wymianę systemu ogrzewania na proekologiczne, jak również przeprowadzenie ocieplenia ścian budynku, dachu, wymianę okien etc. Z danych Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie z listopada 2021 wynika, że tylko 2 gminy w całym województwie nie podpisały porozumienia w sprawie obsługi programu „Czyste powietrze”. Widzimy zatem, że zdecydowana większość włodarzy małopolskich gmin jest zainteresowana wdrażaniem programów antysmogowych, w tym programów osłonowych. Obecnie sytuacja jest o tyle komfortowa, że są to środki transferowane z poziomu centralnego.
Co prawda część miejscowości bazuje na własnych budżetach i implementuje indywidualne rozwiązania, ale niezbędne jest większe, bardziej zdecydowane zaangażowanie gmin w zachęcaniu, namawianiu mieszkańców do zmiany systemu ogrzewania na nisko/bez-emisyjne. Program „Czyste powietrze” jeszcze do początku 2021 roku realizowany był w dość powolnym tempie na co m.in. zwracał uwagę Polski Alarm Smogowy. Ponadto pierwsze uwagi aktywiści przedstawili już we wrześniu 2019 roku od startu programu dotacyjnego. Okazało się wtedy, że przez pierwszych 12 miesięcy działania programu wymieniono mniej niż 1 proc.
W lipcu 2021 nastąpiły pewne zmiany w programie „Czyste powietrze” dotyczące choćby braku możliwości finansowania kotłów węglowych od stycznia 2022 r., w Małopolsce ten przepis obowiązywał już od początku 2021 roku. Dodatkowo podwyższono poziom finansowania (dotacje do 37 tys. zł dotyczy drugiej części programu) oraz uruchomiono nabór wniosków o dofinansowanie w bankach. Sam wniosek o dotację został uproszczony, skrócono również do 30 dni czas rozpatrywania podań. W 2022 roku ma się jeszcze pojawić trzeci komponent w Czystym Powietrzu, czyli dotacja na poziomie do 69 tysięcy złotych dedykowana najuboższym gospodarstwom domowym.
Problemem pozostaje nadal obsługa osób wykluczonych społecznie i cyfrowo, z niepełnosprawnością czy nieporadnych życiowo. Tego typu przypadki wymagają szczególnego podejścia i często przeprowadzenia za nich całego procesu inwestycji. Również wspomniana ścieżka bankowa nie rozwiązuje całkowicie problemu, ponieważ ww. grupy potencjalnych beneficjentów nie dysponują zazwyczaj żadnym wkładem własnym. Kolejną kwestią jest brak dotacji w przypadku budownictwa wielorodzinnego.
Kontrole i egzekwowanie przepisów
Równie istotne są działania prewencyjne, kontrole palenisk, interwencje mieszkańców, kary i grzywny za nieprzestrzeganie przepisów uchwał antysmogowych. Niestety w wielu miejscowościach brakuje straży gminnych, które mają upoważnienie do przeprowadzania stałych kontroli pieców. Jak pokazują zebrane przez nas dane dla województwa małopolskiego w zaledwie 31 gminach spośród 160, które udzieliły nam odpowiedzi funkcjonuje straż gminna (miejska). Dodatkowo 7 gmin deklaruje pracę nad powołaniem straży na swoim terenie. Nie dotarliśmy do gminy, w której udało się powołać wspólną straż gminną. Obecnie tam, gdzie brakuje strażników bardzo często prowadzone są wspólne kontrole policji z urzędnikami, jednak nie są one zbyt efektywne, ponieważ mają charakter planowy, najczęściej odbywają się na koszt danej gminy i uzależnione są od dostępności środków finansowych.
Przeczytaj także: Analiza jakości powietrza w Serocku
Trzeba sobie jednak zdawać sprawę, że jakiekolwiek regulacje prawne na poziomie lokalnym, jeżeli nie będą egzekwowane, stają się przepisami “martwymi”.
Potencjał geotermalny Małopolski
Obszar Małopolski posiada znaczne zasoby geotermalne, gdyż praktycznie w całości znajduje się w obszarze Karpat Zachodnich tzw. baseny geotermalne obejmują m in. Kraków i okolice, Tarnów, Dębicę, Sucha-Beskidzką, Skomielno-Białą i ogólnie całe Podhale. Na Podhalu istnieje największy w Polsce zakład ciepłowniczy wykorzystujący energię geotermalną zaopatrujący wiele miejscowości Podhala, w tym m. in. Zakopane. Plany zakładają rozwój geotermii, w tym nowe odwierty, rozwój sieci ciepłowniczej obejmującej dostarczanie ciepła do Nowego Targu. Energetyka geotermalna wymaga jednak inwestycji, które obejmują odwierty poszukiwawcze, budowę lokalnych zakładów energetycznych oraz ewentualnie sieci ciepłowniczej, gdy na danych obszarach jej nie ma, jak to było w przypadku Zakopanego i okolic.
Przykłady działań na rzecz poprawy jakości powietrza
Kraków
Jednym z lepszych przykładów działania w zakresie eliminacji niskiej emisji jest miasto Kraków. Według danych Urzędu Miasta Krakowa od 1995 r. w stolicy Małopolski zlikwidowano ponad 45 tys. palenisk węglowych (tylko w latach 2012-2019 - 25 tys.). Największy progres nastąpił w ostatnich 7 latach, kiedy przyspieszyły działania antysmogowe, a Sejmik Wojewódzki na początku 2016 roku podjął uchwałę o całkowitym zakazie stosowania paliw stałych na terenie miasta. Powyższe przepisy zaczęły co prawda obowiązywać od 1 września 2019 roku, ale do tego czasu wdrożono wiele programów pomocowych m.in. program ograniczenia niskiej emisji, program osłonowy polegający na wyrównywaniu rachunków za ogrzewanie, program termomodernizacji budynków jednorodzinnych, uruchomiono zasiłki celowe. Ponadto, żeby przyspieszyć decyzję o wymianie kotła przez mieszkańców, przyjęto zasadę, że dotację będą przyznawane z każdym rokiem w sposób degresywny. Przykład Krakowa pokazuje, że jest możliwe kompleksowe wsparcie mieszkańców, którzy zdecydują się na wymianę źródła ogrzewania na ekologiczne. Kluczową rolę odgrywają tu programy lokalne, które w dużym stopniu muszą obejmować osoby dotknięte ubóstwem energetycznym.
Zielonki
Inny przykładem mogę być podkrakowskie Zielonki. Gmina ta uruchomiła w oparciu o przepisy ustawy o pomocy społecznej własny program osłonowy, który umożliwia sfinansowanie kosztów związanych z demontażem starego źródła ogrzewania, zakupem oraz montażem nowego źródła ogrzewania, niezbędną adaptacją istniejącej instalacji centralnego ogrzewania czy ciepłej wody użytkowej. Wsparcie udzielane jest na wniosek zainteresowanego w formie zasiłku celowego. Udział w programie wymaga spełnianie szeregu warunków, w szczególności kryterium dochodowego (przy czym Gmina Zielonki podwyższyła kryterium dochodowe w stosunku do podstawowej wysokości określonej w przepisach ustawy o pomocy społecznej do 250% w przypadku osoby samotnie gospodarującej i 200% w przypadku kryterium dochodowego na osobę w rodzinie). Wysokość udzielonej pomocy oraz jej szczegółowy zakres ustalane są indywidualnie, w kontrakcie socjalnym zawieranym z osobą wnioskującą o wsparcie.
Gmina Skawina
Kolejny przykład, to gmina Skawina, która wdraża program oparty na ustawie z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz o centralnej ewidencji emisyjności budynków, wykorzystując środki dostępne w ramach rządowego programu „Stop smog”. Pomoc obejmuje dofinansowanie działań niezbędnych dla osiągnięcia poprawy efektywności energetycznej budynku (od przygotowania dokumentacji do zakupu materiałów i wykonania prac budowlanych). Również i w tym wypadku uczestnictwo w projekcie wymaga spełnienia szeregu warunków, w tym kryterium dochodowego.
Przeczytaj także: Pomiary zanieczyszczeń w Stacji Czernica
Priorytety działań na rzecz poprawy jakości powietrza
- Przyspieszenie wymiany kotłów oraz termomodernizacji. Duże preferencje dla OZE (PV plus pompy ciepła) w porównaniu do gazu w celu redukcji emisji pyłów jak i ograniczenia emisji CO2.
- Zwiększenie intensywności finansowania w ramach programu Czyste powietrze.
- Określenie ścieżek dojścia do celów w każdej gminie oraz skuteczna ich realizacja. Priorytetyzacja działań - wymiany w pierwszej kolejności kotłów najbardziej emisyjnych.
- Wsparcie i zwiększenie roli ośrodków pomocy społecznej. Dotacje na wymianę źródeł ciepła czy termomodernizacji, również w oparciu o próg dochodowy.
- Kontrole prewencyjne w tym stworzenie przepisów prawnych umożliwiających rozwój i powstawanie nowych jednostek straży miejskiej także na poziomie powiatowym.
- Nałożenie obowiązku instalowania bez-emisyjnych źródeł ciepła w nowych domach.
- Rozszerzenie Programu Czyste Powietrze na budownictwo wielorodzinne w tym spółdzielnie oraz wspólnoty mieszkaniowe.
- Umożliwienie rozliczania energii elektrycznej z OZE w ramach spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych.
- Edukacja i doradztwo mieszkańcom - tworzenie ośrodków doradztwa energetycznego.
- Wsparcie dla lokalnego ciepłownictwa geotermalnego. Rozwój geotermii zarówno głębokiej jak i płytkiej, preferencyjne dotacje i kredyty na rozwój tego źródła energii.
- Proponujemy również wsparcie dla takich pomysłów jak zmniejszenie obciążenia podatkiem VAT dla OZE, obniżenie wymaganej temperatury zasilania i nowelizację Prawa Energetycznego sprzyjające rozwojowi lokalnego ciepłownictwa.
Emisja z transportu
Drugim co do wielkości źródłem emisji zanieczyszczeń powietrza jest emisja z transportu. Dotyczy ona głównie dużych miast, gdzie natężenie ruchu jest największe. Program Ochrony Powietrza dla Województwa Małopolskiego w ramach działań naprawczych rekomenduje utworzenie w Krakowie strefy czystego transportu w oparciu o normy emisji Euro. W wersji pilotażowej strefa została wyznaczona wewnątrz II obwodnicy, a w wersji docelowej ma objąć obszar wewnątrz IV obwodnicy. Jak pokazały badania przeprowadzone w czerwcu 2019 roku przez Zarząd Transportu Publicznego w Krakowie metoda teledetekcji (remote sensing) największą emisję z silników benzynowych odnotowano dla norm mniejszych od Euro4, a diesla dla norm mniejszych od Euro6. Ponadto badania pokazały, że diesel emituje około 3 razy więcej NOx od silnika benzynowego.
W większej skali dużym problemem, który powinien zostać rozwiązany na szczeblu centralnym jest import starych, często w złym stanie technicznym, samochodów z Europy Zachodniej. Jak pokazują dane w Tabeli 1 znaczna część samochodów osobowych rejestrowanych w Polsce to samochody 20-letnie i starsze (40% ogółu zarejestrowanych pojazdów osobowych w roku 2020). Co więcej według zaprezentowanych danych udział ten rośnie. Podobnie wygląda sytuacja w Małopolsce, gdzie stare samochody stanowią 36% ogółu zarejestrowanych pojazdów (wzrost z 31% w roku 2015).
| Grupa wiekowa | Udział w Polsce (2020) | Udział w Małopolsce (2020) |
|---|---|---|
| Samochody 20-letnie i starsze | 40% | 36% |
Działania na rzecz zrównoważonego transportu
- Rozwój multimodalnego, efektywnego transportu zbiorowego, obejmującego całe województwo. Spójny system informacji transportowej obejmujący wszystkich przewoźników.
- Integracja biletów na różne rodzaje transportu.
- Budowa parkingów P&R przy węzłach przesiadkowych w szczególności przy stacjach kolejowych.
- Rozwój ciągów pieszych i rowerowych, oddzielnie ich od aut zarówno poruszających się jak i parkujących. Wprowadzenie miejskich systemów wypożyczalni rowerowych.
- Skuteczny nadzór nad stacjami diagnostycznymi.
Emisje przemysłowe
Emisje przemysłowe (często zwane punktowymi) w skali kraju mają najczęściej małe oddziaływanie na jakość powietrza, to jednak w miejscowościach przemysłowych mogą być znaczącym źródłem wielu zanieczyszczeń, a także odorów. Emisja zanieczyszczeń przemysłowych jest objęta restrykcjami zarówno przez prawo UE i Polski. Wymaga ono spełniania odpowiednich norm emisyjnych, nakłada obowiązki pomiarów i sprawozdania z emisji oraz przygotowania raportów oddziaływania na środowisko. Niestety emisje przemysłowe są uwalniane nie tylko podczas normalnej i kontrolowanej pracy instalacji, ale również podczas wypadków i incydentów, które mogą się pojawić w przypadku awarii części systemów zakładzie przemysłowym.
W województwie małopolskim według ewidencji Inspekcji Ochrony Środowiska istniało w 2020 około 14000 zakładów (podzielonych na 5 kategorii w zależności od oddziaływania na środowisko). Inspektorzy w 2020 roku przeprowadzili 1312 kontroli wyjazdowych oraz 1817 kontroli na podstawie dokumentacji. 45% kontroli wyjazdowych wykazało naruszenia przepisów, natomiast kontrole na podstawie dokumentacji wykazały w 15,5% zakładów uchybienia.
Działania kontrolne i prewencyjne w przemyśle
- Kontrola poziomów emisji w zakładach przemysłowych oraz elektrowniach - wyświetlanie wyników w czasie rzeczywistym (online).
- Społeczna kontrola zakładów przemysłowych, kontrola na wezwanie mieszkańców lub samorządu w systemie interwencyjnym, uruchomienie całodobowych zespołów kontrolnych przez GIOŚ.
- Wprowadzenie permanentnej oceny awarii i innych zakłóceń oraz opracowanie procedur czynności z zakresem kontroli oraz osobami odpowiedzialnymi za te działania.
- Wzmożenie kontroli przechowywania odpadów i zabezpieczeń przeciwpożarowych. Wprowadzenie dotkliwych kar za uwolnienie emisji.
Wyniki oceny jakości powietrza za rok 2023
Ocena jakości powietrza za rok 2023 wykazała znaczny spadek stężeń zanieczyszczeń pyłowych, a tym samym poprawę jakości powietrza w województwie małopolskim, w porównaniu z rokiem 2022. Pomimo istotnej poprawy jakości powietrza w 2023 roku, wystąpiło przekroczenie dopuszczalnego poziomu średniorocznego dwutlenku azotu w aglomeracji krakowskiej oraz dobowego poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10, w strefie małopolskiej. Przekroczenie poziomu dopuszczalnego dwutlenku azotu w aglomeracji krakowskiej było spowodowane głównie emisją z intensywnego ruchu samochodowego w rejonie Al. Krasińskiego w Krakowie. We wszystkich strefach województwa małopolskiego, podobnie jak w latach wcześniejszych przekroczony został poziom celu długoterminowego ozonu określony pod kątem ochrony zdrowia, a w strefie małopolskiej dodatkowo przekroczony został poziom celu długoterminowego określony w celu ochrony roślin.
Poprawa jakości powietrza w roku 2023 jest wypadkową działań na rzecz ochrony powietrza oraz bardzo korzystnych warunków meteorologicznych. Cieplejsze, w porównaniu do wielolecia, miesiące zimowe skutkowały mniejszymi emisjami zanieczyszczeń do powietrza, zwłaszcza z indywidualnych źródeł grzewczych.
Projekt LIFE "Małopolska w zdrowej atmosferze"
Projekt zintegrowany LIFE pn. „Wdrażanie Programu ochrony powietrza dla województwa małopolskiego - Małopolska w zdrowej atmosferze” otrzyma ponad 12 mln zł dofinansowania z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Beneficjentem dotacji będzie Województwo Małopolskie, a współbeneficjentami: Województwo Śląskie, KAPE S.A. Partnerzy projektu to 61 gmin z woj. Głównym celem przedsięwzięcia jest poprawa jakości powietrza w Małopolsce.
Region ten - wraz z województwem śląskim oraz sąsiadującymi regionami Słowacji i Czech - należy do najbardziej zanieczyszczonych w Unii Europejskiej. Działania, które przewidziano w ramach projektu realizowane będą do końca 2023 r. Ich rezultatami ma być większe tempo redukcji emisji zanieczyszczeń powietrza w gminach biorących udział w projekcie, działanie lokalnych Centrów Kompetencji, czyli sieci ekodoradców we wszystkich tych gminach, powstanie co najmniej 5 gminnych zintegrowanych strategii ochrony powietrza.
tags: #jakość #powietrza #Małopolska #poprawa
