Historia Pierwszej Oczyszczalni Ścieków w Nowym Targu

Szczegóły: Opublikowano: 06. December 2025

Historia i rozwój pierwszej oczyszczalni ścieków w Nowym Targu są ściśle związane z ogólnym rozwojem gospodarczym i społecznym regionu. Aby zrozumieć kontekst powstania tej ważnej infrastruktury, warto przyjrzeć się historii samego Nowego Targu oraz Małopolski.

Początki Osadnictwa i Rozwój Tymbarku

Pierwszy niekwestionowany, pisemny dokument o miejscowości Tymbark pochodzi z 2 lipca 1353 roku. Jest to akt wydany przez króla Kazimierza Wielkiego, na mocy którego założono miasto o nazwie Jodłowa Góra na prawie magdeburskim. Prawdopodobnie większość pierwszych osadników nowo założonego miasta była pochodzenia niemieckiego, co uzasadnia fakt, iż nazwę miasta zmieniono wkrótce na Tanenberg.

Miasto założono głównie w celu zagospodarowania okolicznej puszczy, nie przynoszącej wcześniej prawie żadnych korzyści skarbowi królewskiemu. Służyło także jako stacja noclegowo-popasowa przy drugorzędnym szlaku handlowym z Krakowa przez Dobczyce i Nowy Sącz na Węgry. Aby umożliwić pierwszym osadnikom zagospodarowanie się, król zwolnił ich na dwadzieścia lat od wszelkich świadczeń na rzecz swojego skarbu.

Ze względu na brak wystarczających źródeł, nie można ustalić pełnej listy wójtów dla średniowiecznego Tymbarku. Wiadomo jednak na pewno, że w imieniu króla Tymbarkiem zarządzali po wójcie Kunad: Klemens, Andrzej Mieczko, Marcin Miczka oraz Klemens Wątróbka, a w 1440 roku Prandota, którego brat Rafał z Raciborzan został po raz pierwszy dzierżawcą (starostą) dóbr tymbarskich.

W drugiej połowie XV wieku doszło w Tymbarku do pełnienia przez jedną osobę zarówno urzędu starosty, jaki i wójta. Od 1469 roku starostą Tymbarku był Mikołaj, syn Rafała ze Stróży, który w 1475 roku przekazał dobra tymbarskie Janowi Laskoi ze Świdnika, a ten z kolei oddał je w zastaw Wierzbięcie z Raciborzan. Od 1478 roku funkcję starosty Ziemi Tymbarskiej pełnił Stanisław Marszałkowiec z Brzezia, o którym wspomina Jan Długosz.

Przeczytaj także: Ewolucja oczyszczalni w Bolesławcu

Dlugosz pisze również o kościele w Tymbarku: (...)miasto posiada kościół parafialny drewniany pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (...). W roku 1498 król Jan Olbracht zezwolił Stanisławowi z Brzezia przekazać miasto Tymbark wraz ze wsiami: Słopnice i Jasną, Janowi Jordanowi z Zakliczyna.

Przez krótki okres (od 1502 roku) dobrami tymbarskimi zarządzał Konwent Świętego Augustyna przy kościele Św. Marka w Krakowie reprezentowany przez przeora Stanisława. Natomiast od roku 1504 Ziemia Tymbarska stała się własnością Jakuba Lubomirskiego, ówczesnego sędziego miasta Krakowa, który w tym samym roku zastawił ją Łukaszowi Lubomirskiemu. Od 1510 roku starostwo tymbarskie wróciło do rodziny Jordanów.

Od początku drugiej połowy XVI wieku, kiedy wyłączono klucz tymbarski spod władzy wielkorządców królewskich, aż do czasu rozbiorów Polski, Tymbark wraz z przyległymi do niego wsiami (Jasna, Podłopień, Słopnice Królewskie, Zamieście i Zawadka), jako klucz dzierżawny, pozostawał w zarządzie starostów, którzy jednocześnie, aż do rozbiorów, pełnili funkcje wójtów. Zaczęto wówczas tworzyć w okolicy folwarki, a starostowie zwiększali ciężary wobec swoich poddanych.

Podczas gdy w pierwszej połowie XVI wieku pańszczyzna obowiązywała półtora dnia na tydzień, to w drugiej połowie tegoż wieku wzrosła do trzech dni, by w XVII wieku osiągnąć od czterech do pięciu dni tygodniowo. Chłopi byli zmuszani także do dalekich wyjazdów (głównie do Wieliczki), w celu sprzedaży zboża. W tym okresie mieszkańcy miasta i przedmieści posiadali mniejsze nadziały ziemi, niż okoliczni chłopi.

Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku przywilejem króla Zygmunta Starego wprowadzono w Tymbarku cotygodniowy targ i dwa jarmarki rocznie. Mimo to Tymbark miał bardziej wiejski niż miejski charakter, a ludność utrzymywała się głównie z upraw zboża (zwłaszcza owsa i żyta oraz w niewielkim stopniu pszenicy). Uprawiano także, między innymi: konopie, brukiew, groch, kapustę i rzepę. Ze zwierząt gospodarskich chowano bydło, owce i świnie. Głównym bogactwem Ziemi Tymbarskiej pozostawał las i jego wytwory.

Przeczytaj także: Pierwszy i drugi stopień oczyszczania ścieków – szczegółowa analiza

Gospodarka Tymbarku w XVI wieku stała na niskim poziomie. Oprócz dobrze funkcjonującego młyna, w mieście pracowało tylko czterech rzemieślników. Pod koniec XVI wieku założono w Tymbarku szkołę parafialną i szpital. Pod względem wyznania i narodowości ludności miasta była w omawianym okresie niemal jednolita. Tymbark od chwili założenia aż do rozbiorów odznaczał się niskim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Miasto cieszyło się opieką króla tylko do połowy XVI wieku. Następnie pod rządami starostów było traktowane niemal wyłącznie jako przedmiot wyzysku. Miasto wraz z przedmieściami oraz wsiami Jasna, Podłopień i Zawadka było jedną z mniejszych parafii (kilkuset wiernych) dekanatu Dobczyce.

Od 1551 do 1591 roku, starostami Ziemi Tymbarskiej byli Mikołaj senior i Mikołaj junior Lubomirscy. Na początku XVII wieku dzierżawa Tymbarska wróciła we władanie rodziny Lubomirskich. W 1629 roku tenute tymbarską przejął Stanisław Wyżycki - pułkownik husarskiej chorągwi królewskiej. Natomiast od 1640 roku dzierżawą zarządzał jego syn Stanisław - chorąży kijowski. Od roku 1724 starostą Ziemi Tymbarskiej został Antoni Sebastian Dembowski. Na dokumencie z 1749 roku widnieje nazwisko landwójta - Jana Kasprzyckiego. Można domniemywać, że w okresie małoletniości Stefana Floriana Dembowskiego (został dziedzicem Tymbarku mając 7 lat w 1735 roku) obok dzierżawcy wystąpiła chwilowo osoba pełniąca urząd wójta.

Pod koniec XVII wieku reaktywowano w Tymbarku samodzielny urząd wójta. Z epidemii, które nawiedzały Tymbark, ogromną śmiertelność jego mieszkańców przyniosła zaraza w latach 1651-1652. Wkrótce nieszczęścia dopełnił „potop” szwedzki. Straty tak w ludziach, jak i w gospodarce były ogromne. Proces odbudowy miasta i przynależnych do niego wsi był bardzo powolny.

W XVII i XVIII wieku na dzierżawę tymbarska o powierzchni około 45 km2 składały się: miasto Tymbark oraz wsie: Jasna, Podłopień, Słopnice Królewskie, Zamiście i Zawadka. Po pierwszym rozbiorze Polski starostwo tymbarskie znalazło się w zaborze austriackim i włączone zostało w 1813 roku do dóbr rządowych (kameralnych). W 1830 roku dzierżawa tymbarska została sprzedana i pozostawała - do końca II wojny światowej - w prywatnych rękach.

W okresie zaborów urzędy miejskie w Galicji obsadzone były z reguły przez Austriaków lub zniemczonych Czechów. W Tymbarku udało się uniknąć tej sytuacji, chociaż życie społeczno-gospodarcze miasteczka i okolic niewiele się w tym czasie zmieniło. Zachowano cotygodniowe targi i cztery jarmarki rocznie. Od 1813 roku Tymbarkiem zarządzał burmistrz z pomocą radnych i pisarza. Kolejnymi burmistrzami byli: Joachim Kapturkiewicz (1813-1824), Franciszek Wendacz (1825-1827), Andrzej Steczowicz (1828-1832), Jan Macko (1834-1837), Antoni Zborowski (1837-1865), Jan Kapturkiewicz (1866-1871), Wojciech Filipiak (1872-1887), Jan Steczowicz (1888-1902), Piotr Kapturkiewicz (1903-1914), a od 1915 roku Tomasz Urbański.

Przeczytaj także: Przydomowe oczyszczalnie ścieków Zawiercie

Od 1855 roku Tymbark był siedzibą powiatu, ale wkrótce Urząd ten przeniesiono do Skrzydlnej. Cesarz Józef II potwierdził w 1782 roku prawo odbywania cotygodniowych targów i czterech jarmarków rocznie. Rolnictwo Ziemi Tymbarskiej stało na niskim poziomie. Chłopskie gospodarstwa rolne były na ogół bardzo rozdrobnione. W pierwszym dwudziestoleciu po akcie uwłaszczenia chłopów nie zaobserwowano ożywienia gospodarczego w Tymbarku i jego okolicy.

Dopiero od lat siedemdziesiątych XIX wieku zauważyć można powolny, chociaż wyraźny rozwój społeczno-gospodarczy. W 1873 roku powstała w Tymbarku (jako jedna z pierwszych w powiecie limanowskim) gminna kasa pożyczkowa. W tym samym roku uruchomiono w miasteczku również urząd pocztowy. Wraz z oddaniem linii kolejowej Chabówka-Nowy Sącz w 1885 roku założono w Tymbarku telegraf. Połączenie kolejowe umożliwiło wielu mieszkańcom Tymbarku i okolic wyjazdy (najczęściej do Budapesztu) w poszukiwaniu pracy.

Ochotniczą Straż Pożarną założono w roku 1878. W 1900 roku założono wodociągi, a w roku 1905 powstała pierwsza spółdzielnia na ziemi tymbarskiej. Była to spółdzielnia oszczędnościowo-pożyczkowa. U początku XX wieku nastąpił widoczny rozwój szkolnictwa powszechnego. W roku 1909 w szkole tymbarskiej były cztery klasy, a w 1914 roku pracowało w niej ośmiu nauczycieli.

Przeciętny mieszczanin tymbarski odznaczał się w tym czasie raczej mentalnością chłopską, tylko nieliczni (bogatsi) próbowali naśladować styl życia szlachty, dominowała wyraźnie kultura ludowa. Ludność okoliczna należała do grupy etnograficznej Lachów Limanowskich.

Okres Międzywojenny i Rozwój Spółdzielczości

Podczas I wojny światowej Tymbark był terenem przemarszu wojsk rosyjskich i niemieckich. W okolicy zginęło wielu żołnierzy. W okresie międzywojennym, w 1934 roku z powodu małej liczby mieszkańców Tymbark utracił prawa miejskie. Przed II wojną światową w mieście i okolicy czynne były 22 sklepy, 4 masarnie, a co drugi poniedziałek urządzano jarmarki.

Założona jeszcze w 1905 roku spółdzielnia oszczędnościowo-pożyczkowa początkowo nazywała się kasą Reifisena, a następnie kasą Stefczyka. Po 1945 roku zastąpiona została przez Bank Spółdzielczy powołany w celu gromadzenia oszczędności i udzielania kredytów samym członkom. W 1927 roku powstała Spółdzielnia Mleczarska. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych zorganizowano kółko rolnicze, a w 1936 roku utworzono Spółdzielnię Rolniczo-Spożywczą, przemianowaną w 1942 roku na Spółdzielnię Rolniczo-Handlową „Skiba”.

W 1935 roku założono z inicjatywy inż. Józefa Marka, najważniejszą dla rozwoju Tymbarku i okolic Podhalańska Spółdzielnię Owocarsko-Warzywną. Pod kierownictwem tego niestrudzonego człowieka opracowano również kompleksowy program działania w zakresie ogrodnictwa, sadownictwa, szkółkarstwa oraz skupu, przechowywania i przetwarzania owoców i warzyw. Spółdzielnia ta podniosła poziom kultury rolnej w okolicy i zapewniła pracę wielu osobom. Tymbark zawdzięcza jej zagospodarowanie południowego zbocza Zęzowa, zbudowanie dzielnicy mieszkaniowej, uruchomienie zespołu szkół średnich z internatem.

Warunki klimatyczne i położenie Tymbarku sprzyjało szybkiemu rozwojowi plantacji krzewów. Z każdym rokiem działalności zakładów przetwórstwa przybywało plantacji owoców. Jakość produktów przyczyniła się do szybkiego rozwoju eksportu. Pierwszą nowością była produkcja koncentratu buraków ćwikłowych na potrzeby belgijskich odbiorców. Zakład osiągał znakomite wyniki produkcyjne dlatego był ciągle rozbudowywany i modernizowany. Wybudowano najnowocześniejszą w tym czasie w kraju tłocznię owoców. Pociągnęło to za sobą konieczność budowy oczyszczalni ścieków i bocznicy kolejowej. Kolejnym krokiem było uruchomienie produkcji proszków owocowych. Oddano również do użytku chłodnię.

Okres Powojenny i Rozwój Lokalnej Administracji

Tymbark wyzwolony zostaje spod okupacji niemieckiej w dniu 18 stycznia 1945 roku. W marcu 1945 roku powstaje Gminna Rada Narodowa. Tymbark, Podłopień, Zawadka, Piekiełko, Zamieście, Kisielówka, Rupniów, Nowe Rybie, Stare Rybie i Słopnice. Pierwszym przewodniczącym GRN został wybrany Józef Wydra z Podłopienia, który pełnił te funkcję do 1947 roku. Od 1947 do 1950 roku stanowisko przewodniczącego GRN pełnił Józef Parużnik z Tymbarku. Po nim stanowisko to pełnili: Stanisław Tajduś z Zamieścia l. 1950-1951, Ludwik Kęska ze Słopnic l. 1951-1952, Józef Kasperski z Zamieścia l. 1952-1953 i ostatni przewodniczący do likwidacji gmin Jan Smoter z Tymbarku l.

W 1952 roku z Gminy Tymbark wyłączona zostaje wieś Słopnice, z której tworzy się samodzielną jednostkę administracyjną. Organy administracji państwowej, które działały obok administracji samorządowej na terenie naszej gminy reprezentował wójt Marcin Steczowicz (do września 1945 roku). Zastąpił on na tym stanowisku poprzedniego wójta - Władysława Kuca, który pełnił to stanowisko od 1934 roku. W latach 1945-1947 wójtem był Marcin Giza. W latach 1934-1954 na stanowisku sekretarza gminy pracowali kolejno: Edmund Stanisławski, Michał Macko, Antoni Surdziel i Stanisław Garczyński z Łososiny Górnej.

W skład gromady Tymbark wchodziły wsie: Tymbark, Piekiełko i Zamieście, a w 1960 roku przyłączono wsie Podłopień, Zawadka i Kisielówka. Taki stan utrzymał się do 1972 roku. W 1973 roku utworzona została nowa gmina z siedzibą w Tymbarku. W skład gminy weszły wsie: Tymbark, Piekiełko, Podłopień, Zawadka i Słopnice. Powierzchnia gminy wynosiła 9,031 ha, a gęstość zaludnienia 98 osób na 1 km2. Ogółem zamieszkiwało gminę 8.855 osób, w tym 4.255 mężczyzn. Z rolnictwa utrzymywało się 65% ludności. Gospodarstw rolnych było 1.620.

Na Naczelnika gminy powołany został Stanisław Poczynek, który pełnił to stanowisko do 1981 r.

Zmiany po 1989 roku stworzyły możliwości do podjęcia nowych działań w gminie. W wyniku gruntownych przemian ustroju państwa została przywrócona idea samorządu terytorialnego. Pierwszym etapem reformy samorządowej, wzmacniającym jej konstrukcje była ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego stała się gmina.

Inwestycje w Infrastrukturę Komunalną

Budowa nowoczesnej tłoczni owoców w Tymbarku wiązała się z koniecznością budowy oczyszczalni ścieków. Oczyszczalnia ścieków stała się niezbędnym elementem infrastruktury, aby sprostać wymogom sanitarnym i ekologicznym związanym z intensywnym przetwórstwem owoców.

W 2024r. Kozienicka Gospodarka Komunalna Sp. z o.o. realizowała szereg inwestycji związanych z infrastrukturą wodno-kanalizacyjną, w tym:

Modernizację kanalizacji sanitarnej metodą bezwykopową na terenie miasta Kozienice - 1mln 400 tys.
Monitoring sieciowych przepompowni ścieków w miejscowościach Cudów, Nowiny oraz Kozienice - 59 tys.
Rozbudowę kanalizacji sanitarnej w miejscowościach Chinów, Wólka Tyrzyńska, Aleksandrówka, Janików, Mozolice Małe, Wola Chodkowska, Dąbrówki oraz ul. Wolności w Kozienicach - 118 tys.
Rozbudowę sieci wodociągowej i kanalizacji sanitarnej w miejscowości Nowiny ul. Sąsiedzka i Gościnna - 474 tys.
Przebudowę sieci wodociągowej w ul. Żeromskiego i Solidarności w Kozienicach - 32 tys.
Rozbudowę sieci wodociągowych i kanalizacyjnych w miejscowościach Łuczynów Nowy, Ruda, Nowiny, Wola Chodkowska, Wólka Tyrzyńska oraz w Kozienicach na Osiedlu Stara Wieś II i ul. Chartowej - 848 tys.
Rozbudowę kanalizacji sanitarnej w miejscowościach Chinów, Aleksandrówka, Wólka Tyrzyńska, Wójtostwo, Dąbrówki, Janików oraz w Kozienicach ul. Wolności- 384 tys.

Te inwestycje pokazują, jak ważna jest dbałość o infrastrukturę komunalną w kontekście ochrony środowiska i poprawy jakości życia mieszkańców.

Małopolska Inwestuje w Uzdrowiska

Zarząd Województwa Małopolskiego wybrał do dofinansowania w programie Fundusze Europejskie dla Małopolski 2021-2027 kolejne 39 projektów przyznając na ich realizację ponad 171 mln złotych.

Wybrane projekty obejmują:

Rozbudowę strefy parkowej w Uzdrowisku Wapienne w gminie Sękowa (wartość projektu to prawie 9,5 mln złotych, dofinansowanie to ponad 8 mln złotych).
Remont Domu Kultury w Piwnicznej-Zdroju wraz z modernizacją sali widowiskowej (wartość projektu to ponad 4 mln złotych, wsparcie unijne to prawie 3,5 mln złotych).
Modernizację infrastruktury turystycznej w Piwnicznej-Zdroju, zagospodarowanie terenu dwóch parków uzdrowiska (wartość projektu to ponad 2,6 mln złotych, wsparcie z Funduszy Europejskich wynosi ponad 2 mln złotych).
Odbudowę starorabczańskiej infrastruktury uzdrowiskowej w formie zadaszonego deptaka wraz z infrastrukturą towarzyszącą w Gminie Rabka-Zdrój (wartość projektu to prawie 4,5 mln złotych).
Rozbudowę parku zdrojowego w Wysowej-Zdroju w Gminie Uście Gorlickie (wartość projektu to prawie 9,5 mln złotych, dofinansowanie z Funduszy Europejskich wynosi prawie 7 mln złotych).

Dodatkowo, Zarząd Województwa Małopolskiego wybrał do dofinansowania w programie Fundusze Europejskie dla Małopolski 2021-2027 kolejnych 16 projektów. To przedsięwzięcia z zakresu ochrony bioróżnorodności, rozwoju systemów ciepłowniczych, wsparcia obszarów uzdrowiskowych, wsparcia wdrażania Programu Ochrony Powietrza dla województwa małopolskiego, a także rozwoju gospodarki wodno-ściekowej. Przyznane wsparcie to łącznie blisko 55 mln zł.

Wybrane projekty obejmują:

Oczyszczenie Zalewu Nowohuckiego wraz z odtworzeniem stref roślinności w Krakowie (ponad 25 mln zł dofinansowania).
Przebudowę lub modernizację sieci ciepłowniczych w Oświęcimiu, Andrychowie oraz Kętach (wsparcie finansowe w łącznej wysokości 3,7 mln zł).
Utworzenie nowej przestrzeni kulturalnej - Laboratorium Dialogu w Krynicy-Zdroju (ponad 9,1 mln zł dofinansowania).
Renowację „Kamiennej Plaży” i rozbudowę Parku Zapopradzie w Muszynie (ponad 3,3 mln zł dofinansowania).
Rozbudowę bulwarów nad Poniczanką w Rabce-Zdroju (dofinansowanie w wysokości ponad 3 mln zł).

Podsumowanie

Budowa pierwszej oczyszczalni ścieków w Nowym Targu była kluczowym krokiem w rozwoju infrastruktury komunalnej. Inwestycje w nowoczesne technologie i ochronę środowiska są niezbędne dla zrównoważonego rozwoju regionu. Dofinansowania z Funduszy Europejskich wspierają te działania, przyczyniając się do poprawy jakości życia mieszkańców.

tags: #pierwsza #oczyszczalnia #ścieków #Nowy #Targ #historia