Auschwitz II-Birkenau: Obóz Zagłady i Jego Infrastruktura

Szczegóły: Opublikowano: 26. November 2025

Konzentrationslager Auschwitz, KL Auschwitz (Stammlager), w tym KL Birkenau (Auschwitz II) - zespół niemieckich obozów koncentracyjnych, w tym obozu zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości istniejący w latach 1940-1945, symbol Holocaustu.

Nazwy Auschwitz i Birkenau są niemieckimi odpowiednikami polskich nazw Oświęcim i Brzezinka, stosowanymi po agresji Niemiec na Polskę w 1939 i aneksji tych ziem przez III Rzeszę, gdy Oświęcim znalazł się administracyjnie w rejencji katowickiej (Regierungsbezirk Kattowitz) prowincji Górnego Śląska (Provinz Oberschlesien). Jest to jedyny obóz koncentracyjny znajdujący się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, figuruje tam pod oficjalną nazwą Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-45).

Auschwitz II Birkenau (Brzezinka) był przede wszystkim obozem śmierci - największym nazistowskim obozem zagłady. To w nim zginęła przeważająca liczba ofiar KL Auschwitz - ponad milion osób.

Powstanie i Rozbudowa Auschwitz II-Birkenau

Budowę obozu rozpoczęto w październiku 1941 r., siłami więźniów i jeńców radzieckich osadzonych w Auschwitz, realizując rozkaz Himmlera z czasu jego pierwszej wizytacji obozu Auschwitz, w marcu tego roku.

W dokumentach nazistowskich Auschwitz II nosił aż do wiosny 1944 roku nazwę obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager) i choć funkcji tej nigdy nie pełnił, to plany zakładały wystawienie w nim 174 baraków murowanych dla pomieszczenia 100.000 jeńców radzieckich.

Przeczytaj także: Przydomowe oczyszczalnie ścieków Zawiercie

Obóz zajmował obszar prostokąta o powierzchni ok. 140 ha, ogrodzonego z zewnątrz drutem kolczastym pod napięciem; tak samo ogrodzone były wewnętrzne sektory (odcinki), na które podzielono obóz.

Na tym terenie do końca 1944 roku powstało około 300 różnych budynków - baraków, latryn, wartowni, komór gazowych itp.

Finalnie obóz zajmował 140 hektarów i był podzielony na różne sektory, w których znajdowało się ponad 300 różnych budynków, głównie drewniane i murowane baraki dla osadzonych. Oprócz baraków, w obozie i najbliższym sąsiedztwie istniała cała infrastruktura niezbędna do jego funkcjonowania, tj. kuchnie, magazyny, latryny, budynki wartowni, koszary SS, a nawet oczyszczalnia ścieków.

Obóz obejmował:

sekcje dla kobiet i mężczyzn,
obóz rodzinny dla Romów (Cyganów) deportowanych z Niemiec, Austrii oraz Protektoratu Czech i Moraw,
obóz rodzinny dla rodzin żydowskich deportowanych z getta Theresienstadt.

Największą grupę stanowili Żydzi - około 85% wszystkich deportowanych i 90% ogółu zamordowanych; następnie najliczniejszą grupą więźniów byli Polacy (około 140 000-150 000), radzieccy jeńcy wojenni oraz Romowie, a także obywatele Albanii, Belgii, Białorusi, Czech, Danii, Grecji, Francji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii (w tym Chorwaci i Serbowie), Litwy, Luksemburga, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Słowacji, Szwajcarii, Ukrainy, Węgier i Włoch.

Podział Obozu

Na terenie obozu w Brzezince znajdowały się następujące sekcje:

Przeczytaj także: Oczyszczalnia oksydacyjna: zasady działania

obóz kobiecy (sektory BIa i b) - sektor BIa został oddany do użytku jako pierwsza część obozu w czerwcu 1942 r., umieszczono tu ok. 1000 jeńców radzieckich przeniesionych z Auschwitz, potem była to część męska, a ostatecznie kobieca; sektor BIb utworzono w sierpniu 1942 r.;
rejestracja i kwarantanna męska (BIIa) - oddany do użytku w sierpniu 1943 r.;
obóz rodzinny (BIIb) dla Żydów z Theresienstadt (Familienlager Theresienstadt) - oddany do użytku we wrześniu 1943 r.;
obóz męski (BIIc i d) - odcinek BIId był gotowy w lipcu 1942 r.;
obóz cygański (BIIe) - pierwsza część sektora BII powstała w lutym 1943 r., przeznaczona dla rodzin romskich (Zigeunerlager) i zlikwidowana w sierpniu 1944 r.;
odcinek szpitalny (BIIf) - oddany do użytku w lipcu 1943 r.;
Kanada (BIIg) - odcinek oddany do użytku w grudniu 1943 r. stanowiły baraki obok krematorium IV, służące do gromadzenia zrabowanych ofiarom rzeczy, za Kanadą znajdowała się tzw. nowa sauna, gdzie przyjmowano do obozu więźniów z nowych transportów;
Meksyk (BIII) - obszar rozbudowy obozu poza pierwotny teren utworzony w czerwcu 1944 r. - bez wody, światła, kanalizacji ani żadnego wyposażenia, w czasie przyjmowania transportów z Węgier umieszczano tu Żydówki, których nie zdążono poddać selekcjom;
Czerwony Domek (Bunkier I) i Biały Domek (bunkier II) - prowizoryczne komory gazowe w zaadaptowanych domach wysiedlonych mieszkańców Brzezinki;
krematoria II, III, IV i V (zespół komór gazowych i pieców do spalania zwłok).

Eksterminacja w Auschwitz-Birkenau

Latem 1941 Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" Endlösung. Wykonywanie tego zbrodniczego planu rozpoczęło się w tym obozie na wiosnę 1942 roku.

Masowa akcja uśmiercania gazem rozpoczęła się najpierw w pierwszej komorze gazowej w obozie macierzystym. Potem, ze względu na łatwość odizolowania, akcję zagłady przeniesiono do dwóch prowizorycznych komór gazowych, które umieszczono w przebudowanych wiejskich chałupach (czerwony domek - od marca, i biały domek - od września - nazwy pochodziły od koloru cegieł i tynku). Ciała najpierw grzebano, później palono w specjalnych dołach spaleniskowych.

Po drugiej wizytacji obozów przez Himmlera w połowie lipca 1942 roku i ocenieniu wydajności tych prowizorycznych komór jako niewystarczającej, opracowano plan stworzenia urządzeń unicestwienia na skalę dotychczas niespotykaną.

Latem 1942 roku niemiecka firma Hoch und Tiefbau AG z Katowic rozpoczęła budowę czterech potężnych zespołów krematoriów (II, III, IV i V). Krematoria II i III miały podziemne rozbieralnie i komory gazowe. Krematoria IV i V były w całości budynkami naziemnymi. Piece krematoryjne wykonała firma J.A. Topf und Soehne z Erfurtu. Obiekty te oddano do użytku między marcem a czerwcem 1943 roku.

Skazani na zagładę Żydzi byli dowożeni transportami kolejowymi, w wagonach towarowych, zazwyczaj w straszliwych warunkach. Niektóre transporty przywożone z Europy Zachodniej przyjeżdżały do obozu w normalnych wagonach pasażerskich.

Przeczytaj także: Jak ustawić napowietrzanie?

Do połowy 1944 roku końcowym przystankiem transportów była tak zwana Judenrampe umiejscowiona wzdłuż głównej linii kolejowej pomiędzy Auschwitz I a II. W 1944 roku tory doprowadzono do obozu, aby przyspieszyć akcję zagłady, spodziewano się bowiem ogromnych transportów Żydów z Węgier.

Wiele transportów było kierowanych w całości do komór gazowych, w zależności od potrzeb stosowano tzw. selekcję i wydzielano więźniów do pracy przymusowej lub do zbrodniczych eksperymentów medycznych (m.in. na dzieciach bliźniętach i osobach karłowatych), co na jakiś czas pozwalało im zachować życie.

Selekcji podlegali tylko więźniowie żydowscy. Więźniowie nie-Żydzi byli włączani do stanu liczbowego obozu.

Wszyscy - wyselekcjonowani oraz kierowani do komór gazowych - byli pozbawiani rzeczy osobistych, przekazywanych do specjalnego sektora zwanego Kanada. Rzeczy te były tam segregowane i przechodziły na własność III Rzeszy.

Wyselekcjonowani więźniowie byli odprowadzani do obozu, gdzie trafiali do ewidencji w budynku sauny. Sauna i kwarantanna były według relacji ocalałych miejscami kluczowymi w procesie łamania ludzi. Oderwani od rodzin, małżonków, dzieci, poniżani obnażaniem, pełnym strzyżeniem i tatuowaniem, byli w końcu umieszczani w barakach obozowych i ćwiczeni w uległości przez SS, kapo i blokowych. Po jej zakończeniu pracowali przymusowo na miejscu lub byli przenoszeni do podobozów. W Saunie nowo przybyły więzień otrzymywał numer obozowy, który od tej pory zastępował jego nazwisko.

Skazani na unicestwienie przeżywali ostatnie momenty życia, beznamiętnie i precyzyjnie opisywane później przez Rudolfa Hößa tak:

"Żydów przeznaczonych na zagładę prowadzono możliwie spokojnie do krematoriów - osobno mężczyzn, osobno kobiety. W rozbieralni więźniowie zatrudnieni w Sonderkommando mówili Żydom w ich języku ojczystym, że przyszli oni tylko do kąpieli i odwszenia (…). Po rozebraniu się Żydzi szli do komory gazowej zaopatrzonej w natryski i rury wodociągowe, co sprawiało całkowite wrażenie łaźni. Najpierw wchodziły kobiety z dziećmi, później mężczyźni. (…). Potem drzwi szybko zaśrubowywano, a czekający już dezynfektorzy natychmiast wrzucali przez otwory w suficie cyklon, który specjalnymi przewodami opadał aż do podłogi. To powodowało natychmiastowe rozchodzenie się gazu. Przez wziernik w drzwiach można było widzieć, jak osoby stojące najbliżej przewodów wrzutowych natychmiast padały martwe. Blisko jedna trzecia ofiar umierała od razu. Inni zaczynali się tłoczyć, krzyczeć i chwytać powietrze. Wkrótce krzyk obracał się w rzężenie, a po paru minutach wszyscy leżeli. Najdłużej po upływie 20 minut nikt się nie poruszał. (…) Krzyczący, starsi, chorzy, słabi i dzieci padali prędzej niż zdrowi i młodzi. Pół godziny po wrzuceniu gazu otwierano drzwi i włączano wentylację. Natychmiast przystępowano do wyciągania zwłok. (…) Następnie zwłoki przewożono specjalnymi windami na poziom krematorium. Tam więźniowie Sonderkommando wyjmowali zwłokom złote zęby, kobietom obcinano włosy, a otwory ciał przeszukiwano w celu znalezienia ukrytych kosztowności. Potem zwłoki spalano w rozpalonych piecach."

Należy dodać, że bywały przypadki, gdy krematoria były tak obciążone, że zwłoki palono w otwartych dołach.

Ewakuacja i Wyzwolenie

Ze względu na sytuację strategiczną na froncie wschodnim naziści już w sierpniu 1944 r. rozpoczęli przygotowania do likwidacji obozów. Systematycznie likwidowali członków Sonderkommand - tylko we wrześniu tego roku zamordowali około 200 z nich. Wywołało to słynny bunt Sonderkommanda w krematorium IV. W sierpniu 1944 r.

17 stycznia 1945 r. odbył się w KL Auschwitz ostatni generalny apel 67 012 więźniarek i więźniów. Bezpośrednio po nim na rozkaz wyższego dowódcy SS i policji we Wrocławiu, Obergruppenfuehrera SS Schmausera, rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Rozpoczęły się Marsze Śmierci do obozów w głębi Rzeszy. Główny marsz odbywał się na trasie Oświęcim - Wodzisław Śląski (63km). 22 stycznia transport dotarł do stacji kolejowej Loslau (niemiecka nazwa Wodzisławia Śląskiego), gdzie załadowano więźniów do otwartych węglowych wagonów kolejowych i w warunkach mrozu na zewnątrz i ścisku wewnątrz skierowano dalej. Trasa transportów kolejowych z Wodzisławia prowadziła m.in.

W obozie zostało ponad 9 tysięcy więźniów, w tym około 500 dzieci - wszyscy mieli zostać zgładzeni. Od 18 do 27 stycznia masowo palono obozowe akta, 20 stycznia wysadzono krematoria II i III, a 26 stycznia - krematorium V. 23 stycznia podpalono tak zwaną Kanadę II, czyli kompleks magazynów z mieniem zagrabionym ofiarom.

Obóz, w części opuszczony przez esesmanów, 27 stycznia wyzwolili żołnierze Armii Czerwonej, a bezpośrednio 100 Lwowska Dywizja Piechoty, którą dowodził generał-major Fiodor Krasawin. W Auschwitz, Birkenau, Monowitz i podobozach wyzwolenia doczekało łącznie około 7,5 tysiąca więźniów.

Szacowana Liczba Ofiar

Szacuje się, że w latach 1940-1945 Niemcy deportowali do kompleksu obozowego Auschwitz około 1 300 000 osób, zamordowano co najmniej 1,1 mln [dane wg: Franciszka Pipera].

Istnieją jednak nadal poglądy podtrzymujące ocenę liczby ofiar w wysokości 4 lub więcej milionów osób. Wielkości te wyprowadzane są estymacją pewnych danych cząstkowych według zasad, którymi posłużyła się wspomniana komisja radziecka.

Kalendarium Wydarzeń

Poniżej przedstawiono kalendarium ważniejszych wydarzeń związanych z obozem Auschwitz:

1940-04-27: Po szeregu inspekcji różnych obiektów, dowódca SS, Heinrich Himmler, wydaje rozkaz założenia obozu w Oświęcimiu.
1940-06-14: Władze niemieckie kierują do Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych - 728 Polaków, wśród nich niewielką grupę Żydów polskich.
1940-06-19: Pierwsze wysiedlenia okolicznej ludności z Oświęcimia, w celu pozbycia się świadków zbrodni, a także uniemożliwienia kontaktów z więźniami i utrudnienia im ucieczek.
1940-07-06: Ucieka pierwszy więzień z obozu Auschwitz - Tadeusz Wiejowski
1940-11-22: Pierwsza egzekucja przez rozstrzelanie. Stracono 40 Polaków, w obozie Auschwitz.
1941-03-01: Do Auschwitz po raz pierwszy przyjeżdża na inspekcję dowódca SS Heinrich Himmler.
1941-04-23: W odwecie za ucieczkę więźnia z Auschwitz, komendant obozu Rudolf Höss po raz pierwszy skazuje 10 więźniów na śmierć głodową.
1941-06-06: Pierwszy transport czeskich więźniów politycznych. Początek deportacji do Auschwitz więźniów nie-Polaków.
1941-09-03: Pierwsze masowe uśmiercenie ludzi przy pomocy gazu Cyklonu B. W Auschwitz ginie ok. 600 sowieckich jeńców i 250 Polaków.
1941-11-11: W pierwszej egzekucji przed Ścianą Śmierci w Auschwitz, hitlerowcy rozstrzeliwują 151 polskich więźniów.
1942-03-26: W Auschwitz zostają osadzone pierwsze 2 tys. kobiet, spośród ok. 130 tys. zarejestrowanych w obozie do końca jego istnienia.
1942-05-04: Pierwsza selekcja więźniów w Auschwitz Birkenau.
1942-06-10: Bunt i próba zbiorowej ucieczki ok. 350 więźniów polskich z karnej kompanii w Auschwitz Birkenau. Ucieczka udała się 7 z nich, zginęło ponad 300.
1942-10-17: Transport żydów z Gross-Rosen obozu Auschwitz-Birkenau.
1942-10-30: Powstaje podobóz Buna, przy budowanej przez IG Farbenindustrie fabryce kauczuku syntetycznego, przemianowany później na Auschwitz III-Monowitz.
1942-12-13: Pierwszy transport Polaków wysiedlanych z Zamojszczyzny w ramach realizacji hitlerowskiego „Generalplan Ost” (Generalnego Planu Wschodniego)
1943-02-26: Utworzenie w Auschwitz Birkenau tzw. rodzinnego obozu cygańskiego dla Romów.
1943-07-19: Największa publiczna egzekucja. W odwecie za ucieczkę kilku więźniów i za kontakty z ludnością cywilną esesmani wieszają na szubienicy w Auschwitz, 12 Polaków.
1943-09-09: Utworzenie w Auschwitz Birkenau tzw. obozu rodzinnego Theresienstadt dla Żydów z getta terezińskiego.
1943-10-XX: Początek deportacji 7500 Żydów z Włoch, którzy trafili do obozu Auschwitz Birkenau.
1944-03-16: Oddanie do użytku nowej rampy kolejowej wewnątrz obozu Auschwitz Birkenau, umożliwiającej dojazd transportów z deportowanymi bezpośrednio pod komory gazowe nr II i III obozu.
1944-04-01: W ramach porozumienia obóz pracy "Arbeitslager Blechhammer", został podporządkowany obozowi koncentracyjnemu Auschwitz III Monowitz i stał się jednym z oświęcimskich podobozów.
1944-08-12: Początek deportacji do Auschwitz 13 tys. Polaków, aresztowanych masowo po wybuchu Powstania Warszawskiego.
1944-10-07: Bunt Sonderkommando w Auschwitz - Birkenau, w trakcie buntu ginie 3 esesmanów i 450 więźniów Sonderkommando, żydowskich więźniów zmuszanych do spalania w krematoriach zwłok.
1945-01-06: Ostatnia egzekucja w Auschwitz.

tags: #obóz #birkenau #brzezinka #oczyszczalnia #ścieków